Verslaving en het onbewuste
11 Aug, 2021
Door Karlien Bongers
Hoewel we als mensen de overtuiging hebben dat we bewuste wezens zijn, wordt ons handelen toch grotendeels bepaald door onbewuste processen. En gelukkig maar. Want stel je eens voor dat je iedere keer bewust zou moeten nadenken over routinehandelingen, zoals de sleutel in je voordeurslot steken of tandenpoetsen. Van kleins af aan leren we wat we het beste kunnen doen in de gegeven omstandigheden tot dit een gewoonte wordt. Dat maakt het leven een stuk makkelijker. Tegelijkertijd brengen deze automatismen een risico met zich mee, want in ons voortdurende onbewuste streven naar genot schuilt het gevaar van verslaving.
Leren is dus feitelijk gewoontevorming, maar hoe vormen die gewoontes zich en wat is de rol van het onbewuste daarin? Het menselijke systeem is evolutionair zo gevormd dat we, net als het eencellige pantoffeldiertje, weggaan van waar gevaar dreigt en op weg gaan naar veiligheid om te herstellen, ons te voeden en ons voort te planten. Daarvoor scannen onze zintuigen de omgeving, waarbij de informatie die wordt doorgegeven door onze zenuwcellen vijf- tot achtmaal per seconde wordt bijgesteld. Naar schatting is de verwerkingscapaciteit van ons onderbewuste zo’n 200.000 keer groter dan ons bewuste denken.
Onbewuste, oftewel subliminale informatie, heeft invloed op ons handelen en denken. Zo liet wetenschappelijk onderzoek zien dat mensen die zinnen moesten corrigeren waarbij stereotypische woorden voor ouderdom werden gebruikt, na afloop significant trager liepen dan de controlegroep die neutrale woorden hadden gezien. En deelnemers die subliminaal waren beïnvloed met grof taalgebruik interrumpeerden de onderzoekers sneller dan degenen die onbewust waren blootgesteld aan vriendelijke woorden.1
Daarnaast zijn we ons vaak niet bewust van onze onbewuste overtuigingen. Zo blijken we onbewuste overtuigingen te hebben die niet stroken met onze bewuste waarden en normen, de zogenaamde impliciete bias. Deze impliciete bias wordt vooral geactiveerd bij stress, bijvoorbeeld door multitasken of tijdsdruk. Zorgvragers kunnen hierdoor vanwege bijvoorbeeld etnische afkomst of sociaaleconomische klasse een suboptimale behandeling krijgen.2 Ook stroken onze bewuste overtuigingen lang niet altijd met wat we onbewust fysiek ervaren. Zo laten studies zien dat de mate van zelfvertrouwen die proefpersonen aangeven niet overeenkomt met meetresultaten van fysieke spanning zoals bijvoorbeeld zweetproductie van de handen.3 En als we ons dan bewust zijn dat ons gedrag niet overeenkomt met onze overtuigingen, zijn we volgens talrijke psychologische onderzoeksresultaten geneigd onze overtuigingen achteraf aan te passen aan ons gedrag waardoor we bijvoorbeeld kunnen beargumenteren waarom we die te dure auto hebben gekocht of toch een afspraakje hebben gemaakt met onze ex.
Bovendien maakt het voor de beloningscircuits in de hersenen niet uit of we werkelijk een beloning krijgen of alleen onbewust anticiperen op een mogelijk beloning, zeker als we het gevoel hebben daar controle over te hebben. Zo blijkt bijvoorbeeld dat als een fruitmachine zo is ingesteld dat er 30 procent van de tijd twee dezelfde plaatjes verschijnen en niet de winnende combinatie van drie, mensen doorgaan met de hendel overhalen.4
Lees het gehele artikel vanaf pagina 16 in het VNIG 5/21.
Wilt u het gehele artikel als PDF bestand ontvangen? Bestel het dan hier voor € 3,50.
Bronvermelding:
1. Bargh JA, Chen M, Burrows L. Automaticity of social behavior: direct effects of trait construct and stereotype-activation on action. J Pers Soc Psychol. 1996;71(2):230-244. doi: 10.1037//0022-3514.71.2.230.
2. Wilson BN, Murase JE, Sliwka D, Botto N. Bridging racial differences in the clinical encounter: How implicit bias and stereotype threat contribute to health care disparities in the dermatology clinic. Int J Womens Dermatol. 2021;7(2):139-144. Published 2021 Jan 9. doi: 10.1016/j.ijwd.2020.12.013.
3. Bosson JK, Swann WB Jr, Pennebaker JW. Stalking the perfect measure of implicit self-esteem: the blind men and the elephant revisited? J Pers Soc Psychol. 2000;79(4):631-643.
4. Clark L, Lawrence AJ, Astley-Jones F, Gray N. Gambling near-misses enhance motivation to gamble and recruit win-related brain circuitry. Neuron. 2009;61(3):481-490. doi: 10.1016/j.neuron.2008.12.031.
5. Linden DJ. Genot als kompas, hoe ons brein maakt dat we vet voedsel, orgasmes, sporten, marihuana, wodka, leren en gokken zo prettig vinden. 2011. Amsterdam: Nieuwezijds b.v. ISBN: 9789057123146
6. Wood W, Rünger D. Psychology of Habit. Annu Rev Psychol. 2016;67:289-314. doi: 10.1146/annurev-psych-122414-033417.
7. Duhigg C. The power of habit. Why we do what we do and how to change. 2013. Random house UK Ltd. ISBN: 9781847946249
8. www.aa-nederland.nl
9. Fredrickson BL, Cohn MA, Coffey KA, Pek J, Finkel SM. Open hearts build lives: positive emotions, induced through loving-kindness meditation, build consequential personal resources. J Pers Soc Psychol. 2008;95(5):1045-1062. doi: 10.1037/a0013262.