Ontzag

24 Oct, 2023

Door Karlien Bongers

Het is donker. In de verte klinkt gerommel. Gespannen staan we gedrieën voor het slaapkamerraam. Dan een donderklap vlakbij. Beneden begint de hond te blaffen. De hemel wordt fel verlicht door een enorme bliksemschicht. Een rilling loopt langs mijn rug en ik voel kippenvel op mijn armen. Vol ontzag ontsnapt een ‘wow’ uit onze mond.

In onze ervaring van ontzag staan we niet alleen. Wereldwijd ervaren mensen ontzag wanneer ze iets als ‘onmetelijk groots’ ervaren. Ook iets indrukwekkends ervaren dat niet te bevatten valt met de kennis van dat moment kan ontzag oproepen.¹ Ontzag voelen gaat vaak samen met rechtopstaande lichaamsbeharing (pilo-erectie), een voor ontzag typische gelaatsuitdrukking en een universeel kenmerkende uitroep van ‘who-ooh’ of ‘wow’! Een bijkomende koude rilling is kenmerkend als de ontzagervaring ook iets van angst of afschuw oproept. Al deze fysieke signalen zijn non-verbale verzoeken aan onze medemens om ons vast te houden, te verwarmen en te beschermen. Daarmee is de ontzagervaring onderdeel van de overlevingsstrategie van de menselijke soort.

2 Ontzag kan ontstaan door iets in de natuur, zoals een machtig uitzicht vanaf een bergtop, de verscheidenheid van sneeuwvlokken of een paardenbloem die zich krachtig tussen de stoeptegels omhoog perst. Visuele kunst, muziek en verhalen over leven en dood of ontmoetingen met een spirituele kracht blijken eveneens ontzag te kunnen oproepen, net als het hebben van een plotseling groots inzicht (epiphanie). Echter, nummer één op de lijst van oorzaken van ontzagservaringen is het getuige zijn van medemenselijke moed, goedheid of overwinningskracht. Goede tweede op de lijst is het gevoel hebben deel uit te maken van een groep, zoals bij een bruiloft, religieuze bijeenkomst of sportevenement. Samen bewegen zoals bij dansen, loopmeditatie of een demonstratie kan het ook oproepen. En, omdat de menselijke geest geen onderscheid maakt tussen werkelijkheid of fictie en ons brein is voorzien van spiegelneuronen, kan de ontzagervaring ook ontstaan als je getuige bent van een gebeurtenis via foto, film of video.³

Het zonder angst ervaren van ontzag blijkt goed voor zowel onze fysieke als mentale gezondheid en ons algemeen welzijn. Divers onderzoek laat zien dat dit soort ontzag de activiteit van het sympathisch zenuwstelsel vermindert en de nervus vagus stimuleert. Bovendien is ontzag goed voor ons immuunsysteem, bijvoorbeeld doordat de biomarker interleukine-6 afneemt als teken van een verminderde ontstekingsreactie. Ontzag voor moed of vriendelijkheid is daarnaast geassocieerd met het stijgen van het knuffelhormoon oxytocine. Daarnaast blijkt ontzag sociaal gedrag zoals verbondenheid, vriendelijkheid en de bereidheid om iets te delen te bevorderen, net als leervermogen, creativiteit, dankbaarheid, veerkracht en optimisme.^1,4
Recent neurowetenschappelijk onderzoek⁵ laat zien dat ontzag geassocieerd is met verminderde activatie van het zogenaamde ‘ego-netwerk’ (default mode network) in de hersenen.⁶ Hierdoor wordt ‘het ik’ als kleiner ervaren en worden dagelijkse beslommeringen als minder bedreigend gezien⁷, wat deels de positieve effecten van ontzag kan verklaren.

Het cultiveren van ontzag lijkt dus een goede zelfzorginterventie. Bijvoorbeeld door het delen van ontzagopwekkende verhalen uit de dagelijkse zorgpraktijk met reguliere en complementaire zorgverleners. Niet met als doel om de samenwerking te verbeteren, maar om samen medemenselijk te zijn.

Boven voor het slaapkamerraam pakken we eufoor lachend elkaars hand en wachten ongeduldig op de volgende donderslag.

Bronvermelding:
1. Monroy, M., & Keltner, D. (2023). Awe as a Pathway to Mental and Physical Health. Perspectives on Psychological Science, 18(2), 309–320.
2. Cowen, A., Sauter, D., Tracy, J. L., & Keltner, D. (2019). Mapping the Passions: Toward a High-Dimensional Taxonomy of Emotional Experience and Expression. Psychological Science in the Public Interest, 20(1), 69–90.
3. Chirico A, Cipresso P, Yaden DB, Biassoni F, Riva G, Gaggioli A. Effectiveness of Immersive Videos in Inducing Awe: An Experimental Study. Sci Rep. 2017 Apr 27;7(1):1218. doi: 10.1038/s41598-017-01242-0. PMID: 28450730; PMCID: PMC5430774.
4. Thompson J. Awe Narratives: A Mindfulness Practice to Enhance Resilience and Wellbeing. Front Psychol. 2022 Apr 14;13:840944. doi: 10.3389/fpsyg.2022.840944. PMID: 35496194; PMCID: PMC9049271.
5. van Elk M, Arciniegas Gomez MA, van der Zwaag W, van Schie HT, Sauter D. The neural correlates of the awe experience: Reduced default mode network activity during feelings of awe. Hum Brain Mapp. 2019 Aug 15;40(12):3561-3574. doi: 10.1002/hbm.24616. Epub 2019 May 7. PMID: 31062899; PMCID: PMC6766853.
6. Bongers, K.M. Hoe open staat jouw klep? Vakblad Natuurlijke & Integrale Gezondheidszorg. 23-1:pp 58.
7. Bai Y, Maruskin LA, Chen S, Gordon AM, Stellar JE, McNeil GD, Peng K, Keltner D. Awe, the diminished self, and collective engagement: Universals and cultural variations in the small self. J Pers Soc Psychol. 2017 Aug;113(2):185-209. doi: 10.1037/pspa0000087. Epub 2017 May 8. PMID: 28481617.